Osoby, które przekroczyły 55 rok życia nie unikają aktywności w internecie. Jest spora grupa seniorów, którzy bardzo dobrze poruszają się w świecie wirtualnym, obsługują aplikacje, a nawet wykonują zakupy internetowe. Aż 9 na 10 seniorów w wieku 60-74 lata jest aktywnych w sieci. Jednak wśród osób powyżej 75. roku życia aktywności te nie są już tak wyraźne, co więcej, 1/3 osób w tym wieku nie korzysta wcale z internetu.

Wykres. Częstotliwość korzystania z internetu wśród Małopolan ogółem (wykres kołowy, n=2400) oraz wśród poszczególnych grup wiekowych seniorów (wykresy kolumnowe, n=549, n=153)

Przedstawiciele instytucji zajmujących się sprawami senioralnymi podkreślają, że Małopolanie 55+, szczególnie w przedziale 55–65 lat, dosyć dobrze radzą sobie z urządzeniami cyfrowymi i mają wystarczające umiejętności, by korzystać z internetu. Większość badanych małopolskich seniorów ocenia swoje kompetencje cyfrowe jako wystarczające. Z drugiej strony seniorzy zwracają uwagę na to, że tempo zmian w tym obszarze jest tak duże, że ciągle potrzebują doszkalania. Jeden z pracowników instytucji publicznej ds. obsługi mieszkańców opisuje sytuację w ten sposób:

Jeżeli będziemy robić szkolenia dla seniorów, to one muszą być kontynuowane i cyklicznie powtarzane. Dlatego że nie wystarczy dla seniora jedno szkolenie, nawet jeżeli on jest, powiedzmy, średnio zaawansowany, bo te technologie tak idą naprzód, tak to szybko się rozwija, że oni muszą mieć powtarzane te szkolenia co jakiś czas.

Tabela. Samoocena umiejętności cyfrowych w stosunku do bieżących potrzeb u poszczególnych grup wiekowych seniorów w przekroju na płeć (n=549, n=153)

Narzędzia i aktywności w internecie. Z czego korzystają seniorzy?

Spośród sporej ilości narzędzi internetowych małopolscy seniorzy najchętniej wybierają e-komunikatory. Z aplikacji typu WhatsApp, Messenger czy Skype korzysta 74% osób w wieku 60–74 lat i 41% powyżej 75. roku życia. Seniorzy doceniają je za możliwość bezpłatnego kontaktu z bliskimi oraz stosunkowo łatwy i szybki proces instalacji tego typu aplikacji, np. na smartfonie.

Sporym zainteresowaniem cieszą się media społecznościowe (głównie Facebook) – korzysta z nich 62% respondentów w wieku 60–74 lat i 36% powyżej 75. roku życia. Część korzysta w sposób aktywny, np. samodzielnie wrzucając zdjęcia na swój profil, nawiązując interakcje, a część preferuje udział bierny, np. poprzez przeglądanie profili swoich dzieci, wnuków, znajomych czy organizacji.

Bardzo popularna wśród małopolskich seniorów jest bankowość elektroniczna, wybiera ja 72% osób w wieku 60 –74 lat oraz 45% powyżej 75. roku życia. Z kolei z szybkich płatności mobilnych typu Blik, PeoPay korzysta mniej Małopolan: 42% respondentów w wieku 60–74 lat oraz 22% powyżej 75. roku życia.

Płatności internetowe realizują głównie seniorzy z młodszych grup wiekowych. Starsze osoby czują znacznie większe obawy przed tego typu formą usług. Strach przed włamaniem na konto bankowe czy omyłkowe zlecenie płatności i związana z tym utrata środków finansowych są głównymi barierami powstrzymującymi seniorów przed wdrożeniem się do usług bankowych online.

Podobne obawy seniorzy wykazują przed zakupami online. Zazwyczaj boją się oszustwa, a także nie chcą kupować rzeczy, których nie można przedtem zobaczyć lub dotknąć. Zakupy przez internet robi 62% osób w wieku 60–74 lat oraz 34% seniorów powyżej 75. roku życia, z czego przeważająca część dopiero wdraża się do tego typu platform. Seniorzy robią zakupy internetowe sami lub z pomocą innych członków rodziny. Jeden z seniorów 55+ tak opisuje swoje doświadczenia w tej kwestii:  

Ja, za wyjątkiem [zakupów] spożywczych to tylko w internecie kupuję. I jestem z tego zadowolony i nigdy nie napotkałem się, że jestem oszukany czy coś. A ceny są atrakcyjne, co tu dużo mówić. Z tym sobie radzę spokojnie, nie ma problemu żadnego.

Rozrywka online niezbyt popularna wśród seniorów

Dużo mniejszą popularnością wśród seniorów cieszy się rozrywka online, typu słuchanie muzyki i audiobooków, oglądanie filmów, czytanie książek i prasy w formie e-booków oraz e-czasopism.

Oglądanie filmów i seriali online czy słuchanie muzyki przypadło do gustu 53% badanym seniorom w wieku 60–74 lat oraz 29% w wieku powyżej 75. roku życia. Mniej niż 35% osób powyżej 60. roku życia czyta książki i prasę w formie e-booków, e-czasopisma czy słucha audiobooków. To, co zniechęca do korzystania z tego typu aktywności, to m.in. wysokie, jak na kieszeń seniorów, opłaty za platformy streamingowe, konieczność wykupienia abonamentu oraz przyzwyczajenie do telewizji.

Wirtualna administracja i monitoring zdrowia zbyt trudne dla seniorów?

Chociaż seniorzy są świadomi, że obecnie jest bardzo dużo szkoleń dostępnych online i wystarczą chęci by wziąć w nich udział, to jedynie 1/5 osób w wieku 60–74 lat oraz zaledwie 7% powyżej 75. roku życia korzysta z usług e-learningu. W zajęciach przez internet chętniej uczestniczą za to młodsi seniorzy, często jeszcze pracujący.

W przypadku załatwiania spraw urzędowych, znaczna część seniorów wciąż preferuje tradycyjne formy, tzn. bezpośredni kontakt z urzędnikiem. Jest to dla nich okazja do wyjścia z domu i spotkania się z innymi ludźmi. Często korzystają z pomocy bliskich, jeśli wyprawa do urzędu jest niemożliwa czy utrudniona. Nieliczni korzystają z aplikacji mObywatel.

Z telemedycyny korzysta niecała połowa osób w wieku 60–74 lat (48%), a wśród osób powyżej 75. roku tylko 1/3. Większość seniorów preferuje osobisty kontakt z lekarzem pierwszego kontaktu bądź specjalistą, z uwagi na poczucie wiarygodności i bezpieczeństwa. Jeśli chodzi o formę rejestracji, wolą kontakt telefoniczny. Najpopularniejszą formą usług z zakresu telemedycyny są e-recepty. Tylko nieliczni korzystają z możliwości, jakie daje pacjent.gov.pl. Jak twierdzi jeden z pracowników klubu seniora:

Ten projekt, który był, Bezpieczny Pacjent, Pacjent.gov... Okazało się, że dla moich seniorów jest to za trudne.

Najmniejszym zainteresowaniem spośród wszystkich badanych usług online w przypadku seniorów w wieku 60–74 lat (7%) cieszą się narzędzia teleopieki. Nieco większy odsetek zainteresowanych tym rodzajem usług jest wśród seniorów z najstarszej grupy wiekowej – 10%. Teleopieka jest kojarzona głównie przez pryzmat zegarków typu smartwatch – sami seniorzy jednak rzadko z nich korzystają.

Podział cyfrowy, bariery i zagrożenia wirtualnego świata

Małopolscy seniorzy nie są narażeni na wykluczenie cyfrowe ze względu na infrastrukturę łączności cyfrowej, gdyż jest ona dobrze rozwinięta, a „słaby zasięg” zdarza się jedynie na niektórych terenach wiejskich. Problemy, które decydują o braku aktywności seniorów w sieci, to przede wszystkim niewystarczające umiejętności z zakresu korzystania z komputera i internetu oraz brak motywacji i zainteresowania urządzeniami cyfrowymi i siecią.

Wykres. Najczęściej wskazywane bariery korzystania z Internetu wśród Małopolan ogółem (n=110) oraz wśród poszczególnych grup wiekowych seniorów (n=96) (w liczbach bezwzględnych 3738)

Jednym z problemów, który wypłynął w badaniu jest zbyt częste korzystanie z internetu, które może prowadzić do uzależnienia, a co za tym idzie odcięcia od życia społecznego, izolacji od osób bliskich i znajomych, czy też odsunięcia się od realnych, codziennych czynności. Zwykle problem ten podnoszony jest w odniesieniu do osób młodych, nastolatków, a nawet dzieci. Jak wynika z badania nie dotyczy seniorów, a przynajmniej nie w bardzo szerokiej skali.

W większości przypadków seniorzy postrzegają internet jako praktyczne narzędzie do komunikowania się, załatwiania różnych spraw (jeśli rzeczywiście taka potrzeba zajdzie i nie stanowi problemu dla danej osoby), ale też rozrywki. Jednakże, jak podkreśla wiele osób, bezpośredni kontakt z drugą osobą, możliwość integracji w realnym życiu, czy zwykła rozmowa w cztery oczy są dla seniorów ważniejsze i naturalniejsze niż przesiadywanie godzinami w świecie wirtualnym. 

Nauka tych nowych technologii u seniorów na pewno nie zaowocuje wycofaniem się z, powiedzmy, społeczeństwa. To już jest chyba u nich tak dość zakorzenione mocno i wydaje mi się, że jednak nie zastąpi tej potrzeby bycia czy kontaktu z drugim człowiekiem takiego w cztery oczy.

- uważa pracownik klubu seniora.

Dochodzi tu jeszcze jeden aspekt, seniorzy nie są ufni wobec osób poznanych w internecie, nie szukają wirtualnych znajomości. Przeczyć może temu zjawisko oszustw internetowych, których ofiarami najczęściej padają właśnie seniorzy, jednakże sami seniorzy przekonują, że zdają sobie sprawę z zagrożeń jakie czyhają na nich w wirtualnym świecie.

Potrzeby szkoleniowe Małopolan 55+

Sami seniorzy oraz osoby działające w organizacjach skupiających seniorów zgodnie podkreślają, że ułatwieniem i wsparciem w przełamaniu barier i niedostatecznych kompetencji w korzystaniu z internetu mogą być szkolenia skierowane do osób starszych. Z racji różnych umiejętności w obsłudze urządzeń cyfrowych i aktywności w sieci, szkolenia te muszą być dostosowane do zróżnicowanych poziomów zaawansowania słuchaczy. Seniorzy chcą się szkolić, najlepiej bezpłatnie, w małych grupach, stacjonarnie lub też chcą mieć łatwy dostęp do indywidualnych porad. Te potrzeby szczególnie widoczne są w małych miejscowościach.  

Trzeba było się zastanowić nad kwestią rozwoju tych kompetencji cyfrowych wśród osób dorosłych, ale na terenach wiejskich, bo tutaj może być problem. Ludzie nie mają takiego dostępu do szkoleń, czy warsztatów. Nie ma takich miejsc, gdzie by mogli rozwijać te swoje kompetencje cyfrowe.

- mówi przedstawiciel stowarzyszenia/fundacji zajmującej się kompetencjami cyfrowymi.

Umiejętności niezbędne dla seniorów to podstawy obsługi komputera czy smartfona, instalacja i korzystanie z komunikatorów internetowych, zakładanie mejla, wyszukiwanie informacji, korzystanie z portali społecznościowych. Ponadto seniorzy chcieliby swobodnie zarejestrować wizytę u lekarza, sprawdzić wyniki badań, założyć i obsłużyć internetowe konto bankowe, profil zaufany, Internetowe Konto Pacjenta, czy aplikację mObywatel, opłacić rachunki przez internet, a także zarezerwować i kupić bilety.

***

Badanie kompetencji cyfrowych Małopolan 55+ zostało przeprowadzone w 2023 roku przez Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego (MORR). Jego celem było oszacowanie skali zjawiska wykluczenia cyfrowego osób starszych w Małopolsce oraz wskazanie kierunków i sposobów kształtowania / podwyższania kompetencji cyfrowych osób starszych. 

Źródło wykresów i tabel: opracowanie własne na podstawie badania CATI